εξαρτημένο ανακλαστικό

Όρος που υποδηλώνει τη δυνατότητα δημιουργίας περιβαλλοντολογικών συνθηκών, ικανών να ωθήσουν τα άτομα στην εκμάθηση μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς. Στην καθημερινότητα παρατηρούνται διάφορες μορφές συμπεριφοράς, στη βάση των οποίων διαπιστώνονται εξατομικεύσεις, διαδικασίες ε.α., οι οποίες πραγματοποιήθηκαν σταδιακά, ύστερα από επανειλημμένες συμπτώσεις με σήματα που προέρχονται από εξωτερικά ερεθίσματα. Κατ’ αυτό τον τρόπο αποκωδικοποιούνται ομοιόμορφοι τρόποι συμπεριφοράς απέναντι σε ειδικά ερεθίσματα, όπως είναι, για παράδειγμα, ο ήχος της καμπάνας το μεσημέρι, ο ήχος των αστυνομικών ή πυροσβεστικών σωλήνων κλπ. Επιπλέον, ορισμένες στάσεις που υιοθετούνται αβίαστα και χωρίς καμία συνειδητή υποχρέωση, οι οποίες προκαλούνται κυρίως από την τήρηση των ηθών και των εθίμων, από τις στερεοτυπίες και τις προκαταλήψεις των συνθηκών πολιτισμού μέσα στις οποίες ζει το άτομο, εξηγούνται από τη δημιουργία ε.α., τα οποία σταθεροποιήθηκαν στη διάρκεια ατομικών και κοινωνικών εμπειριών. Σαφή αναφορά σε διαδικασίες εγκατάστασης ε.α. υπάρχει όταν λέγεται, για παράδειγμα, ότι τα άτομα είναι παθητικά θύματα εξωτερικών πιέσεων, όπως η προπαγάνδα ή η διαφήμιση, ή όταν αντίθετα γίνεται επιλογή του συντομότερου ή του οικονομικότερου δρόμου προς αποφυγή ανησυχιών και φόβων, προκειμένου να επανέλθει το άτομο σε καταστάσεις ισορροπίας, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με την ψυχοπροφυλακτική μέθοδο του ανώδυνου τοκετού. Στη γένεση αυτών των μορφών συμπεριφοράς, όπως και σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις, είναι ανάγκη να αναγνωρίζεται ο καθοριστικός ρόλος που διαδραματίζουν οι διαδικασίες των ε.α., καθώς αφορούν κατά ενιαίο τρόπο ολόκληρο τον οργανισμό στις σχέσεις του με το περιβάλλον, μεταβάλλοντας την εμπειρία του καθενός σε ό,τι αφορά τις αντιλήψεις, τα κίνητρα, τις συγκινήσεις κλπ. σύμφωνα με τις περιστάσεις και με το άτομο. Πρώτος ο Ρώσος φυσιολόγος Ιβάν Πέτροβιτς Παβλόφ κατέστησε το ε.α. έννοια καθορισμένη από τη φυσιολογία. Ο Παβλόφ ορίζει το ε.α. ως ένα φυσικό ή τεχνητό φαινόμενο, το οποίο βασίζεται στον σχηματισμό και στη λειτουργία «πρόσκαιρων νευρικών συνδέσεων μεταξύ ενός από τους αναρίθμητους παράγοντες του περιβάλλοντος και μιας εντελώς συγκεκριμένης λειτουργίας του οργανισμού». Ολόκληρο το θεωρητικό οικοδόμημα του Παβλόφ για τα ε.α. στηρίζεται στην εφαρμογή της έννοιας του ανακλαστικού που είχε ήδη διατυπώσει ο Ντεκάρ. Πραγματικά, η έννοια του ανακλαστικού, που θεωρείται «αδιάσπαστη σύνδεση της αισθητικότητας και της κινητικότητας, εγγενής στο νευρικό σύστημα», έμελλε να διαμορφώσει μεγάλο μέρος των σύγχρονων τάσεων της φυσιολογίας. Οι έρευνες πάνω στα ανακλαστικά του νωτιαίου μυελού αρχικά και αργότερα οι έρευνες που αναγνώρισαν στους υποφλοιώδεις σχηματισμούς το δίκτυο των ανακλαστικών, τα οποία αφορούν την όρθια στάση, τη μετακίνηση, την ισορροπία του σώματος, οδήγησαν στην πρώτη επιβεβαίωση της καρτεσιανής υπόθεσης. Αλλά ο εγκεφαλικός φλοιός παρέμενε ακόμα ένα πεδίο ανεξερεύνητο. «Η ακατάσχετη πορεία των φυσικών επιστημών, σταθερή μετά τον Γαλιλαίο, μας οδηγεί στο ανώτερο τμήμα του εγκεφάλου ή, με γενικότερο τρόπο, στο όργανο των πιο σύνθετων σχέσεων του ζώου με τον εξωτερικό κόσμο» (Παβλόφ). Ταυτόχρονα, δύο μεγάλοι φυσιολόγοι, ο Κλοντ Μπερνάρ στη Γαλλία και ο Ιβάν Μιχαήλοβιτς Σέτσενοφ στη Ρωσία, υποστηρίζοντας τη νομοτέλεια των βιολογικών δεδομένων, προέβαλαν με ιδιαίτερη οξύτητα την ανάγκη μελέτης των νοητικών φαινομένων στον ίδιο βαθμό που μελετώνται όλα τα άλλα φαινόμενα της ζωής. Ο Παβλόφ παρακινήθηκε στη μελέτη των νοητικών φαινομένων από τα πειράματά του πάνω στη λεγόμενη ψυχική έκκριση σάλιου του σκύλου. Το ζώο παρουσίαζε έκκριση σάλιου όχι μόνο κατά τη στιγμή του γεύματος αλλά και στην απλή αναγγελία του, δηλαδή μόνο με την παρουσίαση των πιο απλών υλικών συνθηκών που προηγούνται του γεύματος. Αυτή η διαπίστωση τον οδήγησε στη σκέψη ότι τα φαινόμενα του εξωτερικού κόσμου επενεργούν απευθείας στον οργανισμό με τη βοήθεια του κεντρικού συστήματος ή μάλλον του ανώτερου τμήματός του, του εγκεφαλικού φλοιού. Αποφεύγοντας τις μεθοδολογίες της εποχής (είτε τις ψυχολογικές, εξαιτίας της μεγάλης τους υποκειμενικότητας, είτε τις κλασικές φυσιολογικές, επειδή δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στην ανάγκη μελέτης των ψυχικών φαινομένων που να αναφέρεται στην ολότητα και στην ενότητα του οργανισμού), ο Παβλόφ είδε στην ανακλαστική δραστηριότητα τον καταλληλότερο δρόμο για μια αντικειμενική μελέτη των ανώτερων νευρικών κέντρων. Το πείραμα πάνω στον σκύλο με τον μηχανισμό έκκρισης σάλιου ήταν η πρώτη εφαρμογή αυτής της ιδέας και ταυτόχρονα το πρότυπο κάθε κατάστασης ε.α. Η παρουσίαση του κρέατος προκαλεί στον σκύλο μια αντίδραση που μετράται με την έκκριση σάλιου. Έπειτα, ο ήχος ενός κουδουνιού προηγείται της παρουσίασης του κρέατος· ο συνειρμός ήχος του κουδουνιού–παρουσίαση του κρέατος επαναλαμβάνεται πολλές φορές. Τότε παρατηρείται ένα καινούργιο φαινόμενο: ο ήχος του κουδουνιού προκαλεί μόνος του την έκκριση σάλιου. Στο κλασικό αυτό πείραμα διακρίνονται ήδη τα στοιχεία που βρίσκονται στη βάση κάθε διαδικασίας δημιουργίας ε.α.: πριν απ’ όλα, η μη εξαρτημένη αντίδραση (έκκριση σάλιου) που αντιπροσωπεύει την απάντηση ενός οργανισμού σε ένα εξωτερικό ερέθισμα· το κυριότερο χαρακτηριστικό της είναι ότι δεν εξαρτάται από κανέναν όρο, αλλά προκαλείται κατά τρόπο απόλυτο και σταθερό από το κατάλληλο ερέθισμα (π.χ. στο χορτάτο ζώο, το κρέας δεν θα προκαλέσει καμιά έκκριση σάλιου)· το μη εξαρτημένο ή απόλυτο ερέθισμα (παρουσίαση του κρέατος) είναι ένα σήμα, ένα γεγονός του περιβάλλοντος που προκαλεί μόνιμα τη μη εξαρτημένη αντίδραση και αντιπροσωπεύει το κινητήριο στοιχείο της δημιουργίας ε.α. εφόσον σε κάθε σύνδεση με το ερέθισμα, που προκαλεί το ε.α., αυξάνει την αποτελεσματικότητα του τελευταίου, ενισχύοντάς το· το ουδέτερο ερέθισμα (ήχος του κουδουνιού), αδιάφορο στην αρχή, αφού δεν προκαλεί τη μελετώμενη μη εξαρτημένη αντίδραση, γίνεται ενεργητικό στο διάστημα της λειτουργίας του ε.α. με την επανειλημμένη σύνδεση με το μη εξαρτημένο ερέθισμα, αποκτώντας, παρότι διατηρεί τη φυσική του ιδιότητα, μια καινούργια ψυχολογική και βιολογική σημασία: να προκαλεί δηλαδή την ίδια απάντηση που προκαλούσε στην αρχή το μη εξαρτημένο ερέθισμα. Αυτή η τελευταία είναι η εξαρτημένη απάντηση, που φέρει τη σημασία μιας νέας προσαρμοστικής απάντησης, όπου τα διάφορα στοιχεία που την αποτελούν βρίσκουν και διατηρούν τη θέση τους. Πράγματι, το εξαρτημένο ερέθισμα δεν αντικαθιστά το μη εξαρτημένο ερέθισμα, αλλά δημιουργεί με αυτό το τελευταίο μια πρωτότυπη σχέση, μια σύνδεση στο νευρικό σύστημα του ατόμου· αυτή ακριβώς η διάρθρωση ενώνει τα δύο γεγονότα του περιβάλλοντος και η αντίδραση του οργανισμού αντιπροσωπεύει τη λειτουργία του ε.α. Σύμφωνα με την υπόθεση του Παβλόφ, όλες οι διαδικασίες δημιουργίας ε.α. έχουν σχέση, τουλάχιστον κατά κάποιο τρόπο, με τον εγκεφαλικό φλοιό και γι’ αυτό, μελετώντας τα εξαρτημένα ανακλαστικά φτάνει κανείς να μελετά εκείνο που ο Παβλόφ ονομάζει ανώτερη νευρική δραστηριότητα, γιατί σύμφωνα με τον ίδιο: «η εξαρτημένη ανακλαστική δραστηριότητα είναι η επικρατέστερη και η δημιουργία των ε.α. είναι ο νόμος του εγκεφαλικού φλοιού». Από τα κλασικά ε.α., το πεδίο της δημιουργίας ε.α. διευρύνθηκε σταδιακά στη μελέτη άλλων αντιδράσεων, όπως είναι, για παράδειγμα, η βλεφαριδική αντίδραση, το ανακλαστικό της επιγονατίδας, κινητικές αντιδράσεις και ένας σημαντικός αριθμός αντιδράσεων των εσωτερικών οργάνων, όπως η γαστρική ή εντερική έκκριση, η έκκριση ούρων, αντιδράσεις αγγειοκινητικές και καρδιοκυκλοφορικές. Η μελέτη της εξάρτησης αυτών των σπλαγχνικών αντιδράσεων βοήθησε σημαντικά στην κατανόηση των σχέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στον εγκέφαλο και στα εσωτερικά όργανα, διευκρινίζοντας έμμεσα πολυάριθμες σύνθετες δραστηριότητες, όπως η συγκίνηση, η συναισθηματική ζωή, τα κίνητρα. Μεγαλύτερη συνεισφορά στη μελέτη των ε.α. προσέφερε τα τελευταία χρόνια η νευροφυσιολογία· τα πορίσματά της, εκτός του ότι επιβεβαιώνουν τις νευροδυναμικές προϋποθέσεις της δημιουργίας ε.α. με την έννοια βιοηλεκτρικών ισοδύναμων, άνοιξαν νέες προοπτικές στην ανάπτυξη και στην εφαρμογή της θεωρίας των ε.α. Στην έννοια του κλασικού ε.α. προστέθηκε σταδιακά η έννοια του εξαρτημένου αιτιατού ανακλαστικού ή ε.α. δεύτερου τύπου, που διαφέρει από τα κλασικά ε.α. του Παβλόφ κατά το ότι το ίδιο το άτομο είναι ελεύθερο να προκαλέσει ή να αποφύγει ένα ερέθισμα (ανταμοιβή ή τιμωρία) με την κατάλληλη κίνηση. Η κατάσταση του αιτιατού ε.α., που αντιπροσωπεύει το πρότυπο μιας συμπεριφοράς που έχει προσανατολιστεί προς κάποιον σκοπό, χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα για την εξήγηση των διαφόρων περιπτώσεων ανθρώπινης συμπεριφοράς και προέβαλε με συγκεκριμένο τρόπο τη δυνατότητα να επεκταθεί η δημιουργία ε.α. στον άνθρωπο. Προκύπτει σαφώς από πολυάριθμα πειράματα ότι διάφοροι τύποι απαντήσεων –π.χ. αδενική απάντηση– μπορούν να είναι εξαρτημένες στους ανθρώπους, όπως είναι και στα ζώα. Τα χαρακτηριστικά όμως της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι ιδιαίτερα πολύπλοκα σε σχέση με εκείνα του ζώου· ο άνθρωπος ασκεί έλεγχο στη συμπεριφορά του και η ευμενής ή δυσμενής στάση του απέναντι στην πειραματική κατάσταση αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα για την έκφραση της απάντησης που πρόκειται να μελετηθεί. Η δυνατότητα δημιουργίας ε.α. στον άνθρωπο δυσχεραίνεται με την πάροδο των χρόνων· τουλάχιστον, στις πειραματικές καταστάσεις, το άτομο που υποβάλλεται σε πείραμα πρέπει να είναι ανυποψίαστο για τη δημιουργία ε.α., το οποίο δημιουργείται ευκολότερα, όταν αποτελεί μέρος μιας πολύπλοκης υποχρεωτικής κατάστασης, στην οποία το άτομο είναι δεσμευμένο. Μια απάντηση, συνήθως ακούσια, όπως είναι η διαστολή της κόρης του ματιού, μπορεί να εξαρτηθεί από μια προφορική εντολή, αλλά μπορεί ύστερα από λίγο να παύσει η εξάρτηση υπό τον έλεγχο της βούλησης. Ορισμένοι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι στον μηχανισμό των ε.α. βρίσκεται το κλειδί των θεωριών της μάθησης. Πραγματικά, οι νόμοι της λειτουργίας των ε.α. διαπιστώθηκαν πειραματικά σε διάφορες καταστάσεις πρόσκτησης γνώσεων και προέκυψαν πειστικά αποτελέσματα, τα οποία τελικά επέτρεψαν την πρόβλεψη των όσων επαληθεύονταν κατά την εκμάθηση ορισμένων καθηκόντων, όπως για παράδειγμα λύση προβλημάτων, απομνημόνευση πίνακα συλλαβών χωρίς νόημα, μορφών ή μιας εικόνας περισσότερο ή λιγότερο σύνθετης. Η διεύρυνση της έννοιας του ε.α. αποδεικνύει ότι δεν πρόκειται για ένα απλό ζωώδες φαινόμενο, μηχανικό και αυτόματο, όπως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, ξεκινώντας από τη σχηματική κατάσταση της ψυχικής έκκρισης του σκύλου. Σήμερα το ε.α. δεν αποτελεί μόνο ένα φαινόμενο μεγάλης σπουδαιότητας, του οποίου το κυριότερο χαρακτηριστικό εκφράζει η έννοια της σύνδεσης, αλλά αποτελεί επίσης μια πολύτιμη μέθοδο διερεύνησης, που επέτρεψε ένα αποφασιστικό βήμα προόδου για τις γνώσεις των μηχανισμών εκείνων που ο Παβλόφ ονόμαζε ανώτερη νευρική δραστηριότητα και οι οποίοι σήμερα μπορούν να θεωρηθούν ως η βάση της συμπεριφοράς. Έτσι, το ε.α. έχει καταλάβει σήμερα σημαντική θέση σε όλα τα κεφάλαια της γενικής αντικειμενικής ψυχολογίας, η οποία πρόκειται να αντικαταστήσει βαθμιαία την παραδοσιακή ψυχολογία. Ο Ρώσος φυσιολόγος Ιβάν Πέτροβιτς Παβλόφ πραγματοποίησε πρώτος πειράματα, σε σκύλους, για τα εξαρτημένα ανακλαστικά. Συσκευή που επινόησε ο Παβλόφ για τη μελέτη εξαρτημένης απάντησης έκκρισης σάλιου. Ένας σωλήνας συλλέγει μέσα από τα μάγουλα του σκύλου την έκκριση του σιελογόνου αδένα, η οποία μετριέται με ένα ειδικό μηχάνημα. Ο πειραματιστής παρουσιάζει την τροφή και χτυπάει το κουδούνι σύμφωνα με το σχήμα που εικονίζεται κάτω. Στην αρχή το εξαρτημένο ερέθισμα (ΕΕ = ήχος κουδουνιού) δεν προκαλεί απάντηση, ενώ το φυσικό (μη εξαρτημένο ερέθισμα ΦΕ = κρέας) προκαλεί στο ζώο την έκκριση σάλιου. Ύστερα από επανειλημμένες συνδέσεις του ΕΕ με το ΦΕ, το ΕΕ προκαλεί μόνο του έκκριση σάλιου. Τα αρχικά ΦΑ και ΕΑ σημαίνουν φυσική και εξαρτημένη απάντηση.